| Explications en malgache |
4 fanamboarana, fanaovana hifanentana amin' ny toetra amam-pomba sy fisainana malagasy [1.62#291]
5 Ny hoe fanagasiana dia teny sy hevitra teraka teo am-pifampikasohan'ny Malagasy tamin'ny Vazaha raha vao nanomboka ny fanjanahan-tany nandritra ny taompolo voalohan'ny taonjato faha-XX. Araka ny fantatra dia "nanao rapa-dango" ny zava-baovao nentin'ny Vazaha ny Malagasy, ka "nanao rebik'ondry" naka tahaka azy ireo, hany ka noraiketin'ny tantaran'ny Haisoratra anarana hoe: "taonan'ny fakan-tahaka" io taompolo voalohany io sy ny nanaraka azy. Mpitandrina Frantsay anankiray, André Chazel, no sahy namotsipotsitra voalohany tamin'ny 1908 io fitiavan'ny Malagasy maro haka tahaka be fahatany ny Vazaha io. "Nahoana ange ianareo, hoy izy, no mamori-tena hanjary Vazaha mainty ? Moa tsy tsara sady be voninahitra raha Malagasy sivilize, tena Malagasy sady tena sivilize, miraikitra amin'ny firazanana sy ny firenen'ny tena, sady maniry handray koa izay fandrosoana rehetra itarihan'ny Frantsay, ka mitombo amin'izany; ary tsy be ditra foana, fa mety hanova izay toetra tsy mahomby tokony hovana ?"(André Chazel, 1908 : 46). Amin'ity mpitandrina vazaha ity, ny fanagasiana dia toe-tsaina roa lafy: etsy an-daniny, faniriana handray ny tsara avy any ivelany, ary, etsy ankilany, fanekena hanova ny toetra tsy mahomby ananan'ny tena. Ny mpitandrina Malagasy iray kosa, Andriamifidy dia nanamarika tamin'ny 1909 fa ny "fiovan'ny riba sy ny fidiran'ny teny vaovao" no antony nahatonga ny "fihasimban'ny teny malagasy" tamin'izany fotoana izany (Andriamifidy : 65-66). Nasongadiny koa fa fahizany dia efa betsaka ny Malagasy nianatra ka nahay tenim-pirenena hafa teto. "Kanefa hendry izy, hoy ny filazan'Andriamifidy, ka noraisiny sy nianarany tsara ny teny hafa, fa tsy mba nanimbany na nanariany ny azy" (ibid.). Mpandika teny nikoizana ireny Malagasy avara-pianarana ireny. "Ny ankabeazan'ny zavatra izay tsy nisy na tsy fantatra teto, rehefa nojereny ny toetrany sy ny fombany ary ny fanao aminy, dia namoronany anarana malagasy izay mety aminy araka izany". Amin'Andriamifidy àry, ny fanagasiana dia asa misy dingana roa mazàna mifanosona: fandikana ny teny sy hevitra vahiny amin'ny teny sy hevitra malagasy, ary izany dia arahin'ny fandrindrana azy amin'ny tontolo malagasy. Tamin'ny taona 1912, Rakotonirainy, mpitandrina, dia nitatitra tao amin'ny Gazety Ny Mpanolo-tsaina ihany ny fiovana nisy teo amin'ny fisainan'ny Malagasy tamin'ny androny, ka nampiasany ny teny hoe gasy, gasina amin'ny heviny ratsy. Teraka teo ny matoanteny nahafahana namorona taty aoriana ny anarana hoe: fanagasiana. Hoy ny mpanoratra hoe "Ary tsy mivahotra va ny tanako ary mila hiforitra ny penina raha hilaza fa rehefa malotoloto ny soratra na tsy ary fomba, rehefa diso fotoana ny sakafo na tsy lavorary, rehefa ratsiratsy ny fanambadian'ny olona sasany, dia ny gasy no anatontaliany sy ilazany azy rehetra iray laharana", ka hoy izy: "Soratra gasy moa, tompoko; fotoan-gasy" - ka ny sasany very rariny namonjy fotoana ; ny tokony ho efa tsy vita dia hamaivanina sy tsorina tsy an-drariny sy ailika ho gasy. Tsy voaomana ny tokony hatao rehetra, ka tonga ifandimbiasana ny sotro, ifandroritana ny hena, raisin-tanana sy fetaina amin'izao ny laoka, ets... dia velona ny hoe "Gasio re !". Amin'izany dia toa tsy milamindamina loatra intsony na fipetrahana na fitoerana, fa ny sasany mipetraka, ny sasany mitsangana, ny sasany mamely, ny sasany mijanona, ets... Nony misy sendra miditra ilay mba olon-dehibe na mahamenatra iny, dia misy miteny faingana hoe: "Nogasinay izy ity, tompoko, fa be ny hatao". Ary moa tsy mbola miseho ao ihany indray ny hevitra misarontsarona be ihany amin'ny hoe: e dy gasy izany;' hevitra gasy izany; poizina malagasy izany; politika gasy izany, vady gasy, raharaha gasy - izay mampalahelo mihitsy fa manambany, tsy ny filazana ilay teny hoe gasy ihany, fa ny firenena manontolo mihitsy no tonga very voninahitra sy mietry fotsiny izao" (ibid.: 116). Angamba noho ny hetsika nataon'ny Vy-Vato-Sakelika na VVS (1915), dia toa tsy hita taratra loatra intsony tany amin'ny Gazety ny fitaterana io fanaratsian-tena toa omby hantsika nataon'ny Malagasy io, na dia tsy foana teo anivon'ny fiaraha-monina aza. Fa tamin'ny 1920, i J.W. Rajaobelina, dia namohafoha indray tao amin' Ny Mpanolo-tsaina ireo hevitra nolazain-dry André Chazel sy Andriamifidy, toy ny hoe : "Tsy dia ny fahalalana ny tantaran'ny Grika sy ny Romana ihany, na ny fahafantarana ny fanaon'ny Asyriana sy Babyloniana no fisondrotana amin'ny fahaizana sy ny sivilizasiona, fa fandrosoana fakan-tahaka fotsiny raha izany ihany. Fa ny tena fandrosoana velom-pototra dia ny mandinidinika ny nentin-drazana, ka manary ny tsy mety, ny manatsara izay azo amboarina, ary mitana mafy izay tsara, sady mamboatra ny toetra sy ny saina malagasy ho fandraisana ny fandrosoana avy amin'ny hafa" (ibid.: 9). Ampifanoherin'ny mpanoratra eto ny "fóndrosoana fakan-tahaka" manavazaha sy "fandrosoana velom-pototra" managasy. Tamin'ny voalohandohan'ny taompolo fahatelo tamin'ny taonjato faha-XX dia hetsika mbola nahitana ity endri-panagasiana ity ilay nivondronan'ny mpanoratra malagasy fahizany ary nampitondrainy ny anarana hoe : "Mitady ny very". Dia toa hadinodino teny ny fanagasiana, fa angamba revo tamin'ny tolona politika ho amin'ny fahaleovan-tena ny Malagasy. Ny taona 1972 indray vao nipongatra izy, ka ny sehatry ny fampianarana no tena nahitana sy nampiharana azy. Hetahetam-bahoaka anefa izy, fa tsy hetahetan'ny mpitondra Fanjakana sy ny mpifehy ny toekarena eto amin'ny firenena. Koa dia tsy nahagaga raha maty an-karanany. Ilay fanagasiana notaterin-dRakotonirainy tamin'ny 1912 indray no zary mahazo laka eo amin'ny fiarahamonina. Na dia izany aza dia mitohy ny fikarohana momba ny fanagasiana, indrindra ny fandikan-teny sy ny famoronana voambolana, ka ireto no sehatra vaventy anatontosana izany: - ny Foibe momba ny Teny ao amin'ny Akademia Malagasy; - ny Sampana Teny sy Lahabolana ary Riba sy Haisoratra ary ny Siansan'ny maha olona (Oniversiten'Antananarivo), - ny Fikambanana Mampiely Baiboly Malagasy mbamin'ny Fiangonana Kristiana amin'ny ankapobeny. Tato ho ato dia nisokatra ary nanomboka nivelatra ihany koa ao amin'ny Sampana Teny sy Lahabolana ary Riba Malagasy ny fikarohana momba ny fampitana haitao ho amin'ny fampandrosoana, izay maneho fa ny fanagasiana dia misy dingana efatra : 1) famindrana ny zava-baovao avy amin'ny vondrona vahiny ho amin'ny vondrona malagasy; 2) fanomezana azy anarana malagasy; 3) fandrindrana azy amin'ny tontolo malagasy indrindra amin'ny soatoaviny; 4) fampiatiana azy ho lasa malagasy. Mazava loatra araka izany fa ny fanagasiana dia tsy vita indray andro. Mila fanapahan-kevi-panjakana izy, mila fanomanana, mila ny enti-manana ary indrindra mila fotoana lavitra ezaka. (Randriamarolaza Louis Paul) [1.62#292]
|
